De heiliging zoals die in de verkondiging aan de orde komt is een aanlokkelijk thema, omdat het in de Bijbel zo heel belangrijk is en de plaats van de christen in de samenleving aangeeft, maar het is ook een complex thema omdat door de eeuwen heen, dit op een zeer verschillende manier is behandeld. Wij concentreren ons op de prediking en kerkelijke situatie in de eerste decennia van de 19e eeuw in het Wuppertal (Duitsland), waar binnen de kerkelijke gemeenten een opwekking plaatsvond.

Wat gebeurt er wanneer God door Zijn Woord mensen in Zijn helende werkzaamheid betrekt? Getuigenissen van mensen uit ons gekozen tijdvak laten zien dat deze preken verandering van het hart veroorzaakten. Het waren geen preken over God, over een tekst en over een gemeente, maar het was verkondiging in het Bijbelwoord, in het handelen van God. Er werd niet gesproken over de troost, maar deze preken troostten!

Binnen de Rijnprovincie van het koninkrijk Pruissen was het Wuppertal sinds het begin van de 19e eeuw een bijzonder levendig centrum van de opwekkingsbeweging (zie Benrath 2000); het ‘Kanaän van het Westen’ (ibid.).¹ De beide gereformeerde Krummachers, Gottfried Daniël (1774–1837) in Elberfeld en zijn neef Friedrich Wilhelm (1796–1868) in Gemarke (Barmen), stimuleerden de ontstane opwekkingsgolven. De van oorsprong lutherse, later calvinistische prediker Hermann Friedrich Kohlbrügge ging in die tijd zijn eigen weg in Elberfeld; theologisch accordeerde hij het meest met G.D. Krummacher (zie Schütz 1972).²

Deze predikers verbonden luthers en calvinistisch erfgoed en zetten zich in voor een herbeleving van de reformatorische theologie. G.D. Krummacher heeft de piëtistische erfenis in reformatorische zin verdiept (Krummacher 1935), en Kohlbrügge heeft ‘Kräftiger als irgend einer vor ihm und nach ihm im 19. Jahrhundert die Reformations Theologie wieder auf den Plan geführt’ [Krachtiger dan wie ook voor hem en na hem in de 19e eeuw de Reformatie Theologie weer op de kaart gezet] (Barth 1981:585). Naast deze drie gereformeerden was de lutherse prediker A. Döring (1783–1844) van grote invloed binnen de opwekkingsbeweging. In de verkondiging ging het om het heil van de enkeling, cirkelend om de vragen van zonde en genade.

Een ander geluid liet de theoloog A. Bräm (1797–1882), uit Neukirchen, horen. Hij riep op tot het heil in Christus, waarbij hij niet naliet in de verkondiging te benadrukken, dat in het gewone, alledaagse leven, thuis en in de fabriek de sociale consequenties van het geloof gezien zouden worden. Hij redigeerde het blad Die Biene, met daarin artikelen over de sociale thema’s van die tijd, onder andere over de grote nood onder de eenvoudige wevers, de misstanden onder de fabrieksarbeiders, de armoede, et cetera en daarbij geeft Bräm ook pedagogische adviezen³ (Lohbeck 1989). De arbeiders in die tijd, ook de kinderen, werden aangeduid als ‘produzierende Masse’ [producerende massa] (Lohbec 1989:205, 207).

Het Wuppertal, met de zustersteden Elberfeld en Barmen als centrum, kreeg tussen 1840 en 1875 door de textielindustrie een wereldnaam. De bevolking in het Wuppertal nam zo snel toe, dat de steden de groei niet meer konden reguleren. Woon- en leefomstandigheden voor de fabrieksarbeiders waren erbarmelijk. Dit raakte ook de kerkleden. Een klein aantal leden van de kerk was fabrikant en zeer bemiddeld, maar het merendeel van de parochianen bestond uit arme wevers. Velen leefden in troosteloze woningblokken van de stad, zelfs in lemen hutten. De scherpe tegenstellingen tussen de bezittende en sociaal leidende kringen en het groeiende leger van arbeiders werden steeds groter. Er was de dagelijkse strijd om te overleven, waarbij heel veel kinderen van vijf tot dertien jaar soms elke dag vijftien uur (!) ononderbroken in de fabriek moesten werken, waar ze ‘geestelijk en lichamelijk te gronde werden gericht’(zie Kommers 2005:59–70).

Friedrich Engels (1820–1895), zoon van een fabrikant uit Barmen en groot geworden in een piëtistisch milieu, geeft een bijtend oordeel over de situatie in Elberfeld:

Aber es herrscht ein schreckliches Elend unter den niedern Klassen, besonders den Fabrikarbeitern im Wupperthal […]. Denn das ist ausgemacht, dass unter den Fabrikanten die Pietisten am schlechtesten mit ihren Arbeitern umgehen, ihnen den Lohn auf alle mögliche Weise verringern. [Maar er bestaat een verschrikkelijke ellende onder de laagste klassen, in het bijzonder de fabrieksarbeiders in het Wuppertal. […] Want het is zeker dat onder de fabrikanten, de pietisten het slechtst met hun arbeiders omgaan (en) hen het loon op allerlei manieren korten.] (auteur eigen vertaling)⁴

Engels heeft samen met Karl Marx het Communistisch Manifest opgesteld.

In het gereformeerde en lutherse Wuppertal, met een duidelijke piëtistische spiritualiteit, ontstond naast een bijbelvaste gemeente een grote groep fabrieksarbeiders die de kerk de rug toe keerden en hun heil zochten in de communistische leer. De vraag die wij niet kunnen ontwijken is: Hebben de predikanten de sociale noden opgemerkt en in de prediking vertolkt? Is de stem van de opwekkingsprediker Ludwig Harms (1808–1865) gehoord toen hij zei: ‘Die Zeitumstände unberücksichtigt lassen ist eine unfruchtbare Abstraktion’ [Het niet bezien van de omstandigheden der tijd is een onvruchtbare abstraktie] (zie Grafe 1965:159).

Wij willen nagaan op welke wijze de predikanten de sociale vragen en maatschappelijke noden in hun prediking hebben meegenomen of dat zij deze buiten de deur hielden, c.q. kwam de heiliging aan de orde in de verkondiging? Was voor hen de heiliging een theologische kwestie of beoogden ze ook een toepassing voor het alledaagse leven?

Het oorspronkelijke piëtisme wilde niet in onjuiste moralisering vervallen, en men wist van de ethische consequentie van het evangelie voor de sociaal armen en ellendigen. En in het 19e eeuwse Wuppertal? Werkte de verkondiging alomvattend; niet alleen voor de ziel, maar ook voor de concrete mens?

De voorbereidingen van de revolutie van 1848, de groeiende onvrede van de arbeidersklasse; dit alles heeft de kerk overvallen.⁶ Het antwoord van de kerken kwam, hoewel wat laat, in de vorm van diakonale projecten. Bekend is het ‘Elberfelder System’; een van oorsprong diakonaal projekt van de Niederländisch Reformierte Gemeinde, de gemeente van Kohlbrügge. Dit projekt werkte zo goed dat het model werd voor heel burgerlijk Elberfeld en daarna voor heel Duitsland (zie Kommers 2005:70–72).

In de tijd van de opkomende industrialisering keerden de meeste fabrieksarbeiders zich af van het kerkelijke leven. Vanaf 1829 maakte Elberfeld kennis met stakingen en arbeidsonlusten. De klassenstrijd brak nu volledig door. Socialisme en materialisme maakten zich van grote lagen van de bevolking meester. Wij zien dat in hogere kringen pas vanaf 1870 een andere levensinstelling merkbaar wordt. Dan is van een puriteinse levenswijze in het Wuppertal nauwelijks sprake meer.⁷

Toen Kohlbrügge in 1833 tijdens een vakantie in het Wuppertal kwam, en daar zijn bekende preek uit Romeinen 7:14 hield, was zijn breuk met het Reveil in Nederland al geschied. In het gereformeerd-piëtistische Wuppertal werd hij geconfronteerd met de heiligmakingstheologie van de mysticus Tersteegen, de arts Collenbusch, de predikant Menken en anderen. Zij leerden dat de ethische volmaaktheid trapsgewijze kan worden bereikt. Zij stonden een heiligingsleer voor, waarbij de mens het heil aan zijn eigen bekering knoopt en dan verder zelf voortdurend kijkt naar de eigen vorderingen en zo de heiliging nastreeft. Kohlbrügge werd niet moe te verkondigen: Onze zekerheid van het heil halen wij nooit uit onze steeds onvolkomen bekering, maar daaruit, dat Christus zich geheel en al naar ons heeft toegewend. Hier is een wending van het subjectieve spreken naar het objectieve spreken. Van Zwinli en Calvijn neemt Kohlbrügge de oude, gereformeerde rangorde over: eerst Christus en Zijn Geest, en dan Zijn Woord:

Daar leed mijn gerechtigheid totale schipbreuk […] daar, in mijn verlorenheid en radeloosheid is de Heer mij ontmoet en heeft mij gezegd: ‘Zo als gij zijt, zo zijt u Mij heilig; daar niets van af, daar niets aan toe. […] en nu is mijn enig heil in de hoogte en in de diepte: MET ONS GOD, en […] al het andere acht ik, gelijk mijzelve, stof en nul’.⁸

Romeinen 7:14 leerde hem: ‘de wet is geestelijk zo is ook de zin ‘ik ben vleselijk’ een oordeel over hele mens. Niet ´voorzover ik vlees ben´, maar ik ‘ben vleselijk’. Mijn hele bestaan is zonde. Christus is onze gerechtigheid en onze heiligheid. Op deze wijze wordt Christus het thema van mijn leven en niet ik en ook niet mijn heiligmaking.⁹ Deze teneur van zijn prediking stond haaks op de 19e eeuwse mentaliteit van braafheid en vooruitgangsoptimisme.

Kohlbrügge keert tot Paulus terug, waar rechtvaardiging en heiligmaking twee aspecten zijn van dezelfde genade. Ellende, verlossing en dankbaarheid vormen geen biografische kalender, zij zijn de voortdurende driekwartsmaat van het geloof. Je kunt de genade niet achter je laten door je geheel op de heiliging te storten. De hoofdstukken 7 en 8 van de brief aan de Romeinen zijn voor Kohlbrügge één.

Wie in Christus is, moet dus ook bij Hem het leven zoeken en niet in zichzelf. Christus wil ons heilig maken en dit drijft ons tot de genade van Hem. Zo groeien, zonder mijn toedoen, de rijkste vruchten van de heiligmaking. ‘Dit moet bij ons vaststaan, dat wij volstrekt in overeenstemming met de wet moeten zijn, en juist daarom hebben wij ons aan Christus, hebben wij aan Zijn genade vast te houden en zóó zullen wij door zijnen Geest, naar zijne belofte, wandelen aan zijne hand en naar zijnen raad, in een door Hem vervulde wet, zóó dat wij daarbij zondaars blijven en alleen zijne heiligmaking roemen’(Kohlbrügge 1851:161).¹⁰

Romeinen 7 schreef Paulus na de Damascus – ervaring. Kohlbrügge laat zien in zijn uitleg van Romeinen 7 dat hier de wedergeboren mens spreekt. Hij bevindt zich hier in de lijn van Augustinus via Luther, Zwingli, Calvijn tot Barth. Hoe dan ook: heiligmaking is bij Kohlbrügge geen zelfstandig thema, maar wordt alleen bij Christus ontdekt. Het is bij hem:

Eerst heilig zijn en dan heilig handelen en wandelen. Gij maakt uzelf niet heilig door handel en wandel; God heiligt u door verkiezing in Christus. Hij spreekt u heilig en rein door Zijn Woord. Gelóóf dat gij heilig zijt en gij zult heilig wandelen (Kohlbrugge 1941:107–108).¹¹

In een preek uit de bundel Aus tiefer Not over Psalm 118:26–27 houdt Kohlbrügge zijn gemeente voor dat wij in onze naaste, in de broeders en zusters het beeld van God ontmoeten. Zo’n ontmoeting is een ‘proefsteen’ voor ons om in de zorg voor de ander te laten merken wat de liefde van Gods ons waard is. Concreet is dan de inhoud van de zorg de vrijgevigheid en de troost! ‘Zo handelt de liefde. Geboren in de afgrond, vraagt ze niet naar de afgrond, maar naar hen die in de afgrond zijn; men ziet op de Heere Jezus en waar men hoort klagen: ”Wij zijn verloren! Wij zijn verdoemd en vervloekt!”, daar moet je zeggen: ”Wij zegenen u!”’ (Kohlbrügge 1884:147)¹³ Duidelijk wordt, dat Kohlbrügge vooral de nadruk legt op geestelijke bijstand!

Bij Krummacher zijn de verdorvenheid van de mens, de genade van God, het verlossingswerk van Christus, en de wonderlijke leidingen van de Heilige Geest thema’s die steeds terug keren. Hij stond negatief tegenover een heiligingsmethodisme (in Schütz 1972:183)¹⁴

De plaats van de christen in het gewone leven komt bij hem bijna niet ter sprake. Zowel G.D. Krummacher alsmede A. Bräm hebben een prekenbundel nagelaten over de reis van de Israëlieten van Egypte door de woestijn naar Kanaän (zie Krummacher 1879; Bräm 1859). Opmerkelijk is de insteek te zien: Gaat het bij Krummacher over de ‘innere Führungen der Gläubigen’, [innerlijke gidsen der gelovigen] daar vermeldt Bräm dat men deze preken ‘auch auf das äussere Leben’[ook op het uiterlijke leven] moet toepassen.¹⁵

De grote theologische vragen van zijn tijd – over de autoriteit van de Schrift, de gestalte van de kerk, de zin van de geschiedenis en de plaats van de gelovige in de samenleving, schijnen hen niet geraakt te hebben. Daar Kohlbrügge de Bijbel aan het woord wilde laten komen was hij volgens zijn vrouw Ursuline wat ‘huiverig’¹⁷ voor praktische toepassingen. De tijdsanalyse werd met de heilsgeschiedenis in verbinding gebracht. In de veranderingen van die tijd zag men een nieuwe epoche in de geschiedenis van God met de mensen aanbreken.¹⁸ Het verwijt aan Kohlbrügge van de zijde van de liberalen was, dat het kenmerk van de humaniteit ontbrak: het ethisch appèl.

De notie van de rechtvaardiging van de goddeloze treedt zowel bij Spener als ook bij Francke wat op de achtergrond. Bij hen heeft de paulinische rechtvaardigingsleer een sterk ethiserend karakter. Volgens Francke gaat de Heilige Geest ‘Stufen-weise’ [stapsgewijze] te werk.²⁰

Dat de heiligiging bij hen progressie vertoont komt door de vertaling van Luther van 1 Thessalonicenzen 5: 23: ‘Er aber, der Gott des Friedens, heilige euch durch und durch. …’ [Hij echter, de God van de vrede, zal u door en door heiligen]. Het wenkende ideaal van het piëtisme in al zijn ontwikkelingsfasen bleef de nieuwe mens, de nieuwe schepping (2 Kor 5:17; Gal 6:15). Doorgaans kon men zich niet verenigen met de reformatorische exegese van Romeinen 7. Het is niet te ontkennen, dat het gedachtenklimaat van het pietisme, juist met betrekking tot de heiliging, aanknopingspunten biedt voor het perfectionisme (Schmitt 1972:36v). Het maakte ernst met de inwoning en de werking van de Heilige Geest als het geheim van het nieuwe leven. Het piëtisme opent de ogen voor de rijkdom van Romeinen 8.

Breed was in die tijd de invloed merkbaar van de prediking van Lavater, Collenbusch, Menken (leerling van Collenbusch), Tersteegen en Jung-Stillung, die tussen 1780 en 1820 in de Wuppertaler opwekkingsbeweging diepe sporen trokken.²¹ Zij waren gevormd door de spiritualiteit, leer en liturgie van de gereformeerde kerk, maar stukgelopen op haar orthodoxie. Maatstaf bij hen was niet het bijbels-objectieve, maar het menselijk-verlichtende ingeving. Hier komen intellectualistische, maar ook antropocentrische momenten uit de Aufklärung [voorlichting] naar voren. De rechtvaardiging komt op de achtergrond en de heiliging van de vrome mens, die in zichtbare stappen volkomener wordt, op de voorgrond. Trapsgewijze komt de christen zo tot heiligheid.²²

Het gereformeerde piëtisme in het Wuppertal ontwikkelde een min of meer eigen accent met de nadruk op de ‘freie Gnade’ [vrije genade]. De beweging met het perfectionistische heiligingsideaal heeft na 1840, mede door de prediking van Krummacher en Kohlbrügge, daar geen voet meer aan de grond gekregen. (in Krummacher 1935:230, Anm.1).²³ Kohlbrügge belooft in zijn preken geen geestelijke successen, integendeel, de strijd zal van binnen en van buiten steeds harder worden. Kohlbrügge en ook Krummacher, die zelf door het piëtisme zijn heengegaan, gaven aan de piëtisten een reformatorisch antwoord.

Ontbreekt dan bij hen het ethisch appèl? Heeft men inderdaad geen oog en oor gehad voor de kwesties die de samenleving raken? En hebben zij werkelijk geen aandacht geschonken aan de ‘heiliging’ in het leven van de gelovigen? Wanneer Kohlbrügge in 1835 aan zijn vriend Westendorp (1796–1863) schrijft, dat de gemeente moet letten op de vermaning van de apostel uit Hebreeën 12:14: ‘Jaagt de heiligmaking na, zonder welke niemand God zien zal’ om vervolgens het geheel te verinnerlijken, dan willen wij weten: Heeft de gemeente vanuit de verkondiging de consequenties gehoord van het Evangelie voor de praktijk van elke dag?²⁴ Of was alles gericht op de ‘bevinding’ voor eigen hart en leven?

De grondtoon van de preken van Krummacher was ook dat de gelovige alles in Christus heeft. Het zwaartepunt ligt volgens hem in het handelen van God en niet in de menselijke ervaring. ²⁵ Men wordt niet steeds heiliger, maar zondiger in eigen oog. In de prekenbundel Jacobs Kampf und Sieg uit de jaren 1816–1817 worden op elke bladzijde voor bladzijde de mensen genodigd om te bouwen op de loutere erbarming van God en om af te zien van zichzelf.²⁶ Bij Krummacher is het zo, dat de ordo salutis, wedergeboorte, rechtvaardiging en heiliging concentrisch aaneensluiten. Op welke wijze God mensen in Zijn dienst gebruikt, is bij hem niet aan de orde. Zo kan hij antwoorden op de vraag:

Aber wo bleibt dan die Heiligung? Die bleibt bei demjenigen sicher nicht zurück, der da nur glaubt. Er braucht sich um nichts, als um das Glauben zu bekümmern; denn wenn er den nur fleissig übt, so wird die Heiligung von selber kommen. [Maar waar blijft dan de heiliging? Die blijft bij diegenen zeker niet achter, die alleen maar geloofd. Hij hoeft zoch om niets zorgen te maken als om het geloof, want wanneer hij maar ijverig oefend, dan zal de heiliging vanzelf komen.] (auteur eigen vertaling)]²⁷

Wij zien het beeld voor ons van predikanten die pastoraal zijn ingegaan op de consequenties van Wet en Evangelie in het leven van de gemeente van Christus en van de gelovige enkeling. Anderzijds echter ziet men dat zij in de voorhanden zijnde preken, de grote vragen van hun tijd en van de maatschappij waar zij deel van uitmaakten, niet aan de orde hebben gesteld.

Kohlbrügge wilde voorkomen, dat de gelovigen de Wet van God, na ontvangen genade zelf ter hand zouden nemen in plaats van het te zoeken in Christus alleen. Voor Kohlbrügge is de stroom van diaconale zorg ontsproten aan wat de Bijbel noemt ‘de diaconia van de verzoening’. In de echte diaconia gaat het Woord voorop. Zo wordt geloof geschapen en volgen de daden van dat geloof dat ‘door de liefde werkt’. Bij hem gaat het om een theologische kwestie, waarbij de eigenlijke beslissingen vallen in de christologie. Kohlbrügge heeft het volk onderwezen in de betekenis van het Woord van God als een krachtig Woord dat tot daden leidt binnen de omheining van de heilige Wet. In dit kader spreekt Kohlbrügge werkgevers en werknemers aan.

Net zoals de rechtvaardiging is de heiliging een zaak van het geloof. De gelovigen zijn tot een heilig leven geroepen. Wie de Heilige Geest – door Kohlbrügge ook de ‘Geest der heiliging’ genoemd (zie Kohlbrügge 1940:21) - heeft, die is van Christus. ‘Wie zijns is, heeft zijne vrucht, de vrucht dezes Geests – Zijne heiliging, en het Einde – het eeuwige Leven’ (1940:166).

Kohlbrügge verbond alle zaligheid, alle leven, aan het ‘blijven bij het Woord’. In dit kader kan de heiligmaking als daad van God ook niets anders zijn dan het trekken van de mens in gelovige aanvaarding van het Woord: ‘U bent heilig in Christus, volmaakt in Hem.’

Christus is door Zijn voldoenend lijden, sterven en opstanding de ‘nieuwe mens’. In Christus, ons voorgesteld in de Schriften, ligt onze gerechtigheid. Deel hebben aan die gerechtigheid is zaak van geloof. De heiliging nu is onlosmakelijk verbonden aan de rechtvaardiging. Alles is volbracht aan het kruis op Golgotha en met Christus zijn wij gedoopt in de dood, opdat gelijk Christus uit de doden is opgewekt tot heerlijkheid van de Vader, alzo ook wij in nieuwheid van het leven zouden wandelen (Rom 6:4).²⁹

Buiten het Wuppertal was het Wichern³⁰ die als predikant leer en leven als één zag. Vroomheid moest voor hem effectief zijn. Prediking mocht ook niet in moralisering vervallen, maar hij wist van de ethische eis die voor de zwakken, de armen en ellendigen van kracht was. Fel verzette hij zich tegen het communisme dat zich als een macht tegen de staat, volkskerk, familie en het godsgeloof afzette. Voor Marx ligt de toekomst bij het proletariaat, bij Wichern bij het kerkvolk en zijn gevestigde orde.³¹ Ook voor hem stond het ‘redden’ centraal, waarbij dit niet bestaat in een abstracte betrekking tot God, maar om het winnen van mensen voor een gezond christelijk samenleven. Diep geraakt was hij, zowel in Hamburg als later ook in Berlijn, over de geringe betrokkenheid van de bevolking bij de kerk en de sociale misstanden, vooral vanwege de openlijke prostitutie in de havenstad en het gebrek aan zondagsheiliging.

De strijd tegen het subjectivisme en de oproep tot een radicale onderwerping aan het Woord van God is in onze tijd, waarin zoveel nadruk ligt op de ervaring, opnieuw onderwerp van bezinning. De volle concentratie op Christus heeft er volgens Moltmann-Wendel toe geleid, dat de geschiedenis werd verdrongen en daarbij de existentiële vragen van de mens. Zij spreekt dan van ‘Doketisierung der Geschichte’ [Docetisering van de geschiedenis] (in Moltmann-Wendel 1957:17). Ontstaat er een dualisme tussen geest en natuur, zodat men de eigen geaardheid van de mens over het hoofd ziet? Willen wij de mens van onze tijd in aanraking brengen met het evangelie, dan moet hij weten wat hem drijft, draagt en troost in zijn verwarde alledaagse leven. Opvallend is dat in de donkere jaren voor de Tweede Wereldoorlog velen weer troost vonden in de existentiële preken van Kohlbrügge en Krummacher.

De kracht van zijn homiletisch werk is de bijbelse exegese, waarbij inhoud en vorm zeer nauw aansluiten bij het originele spraakgebruik van de Bijbel. Heiliging draagt volgens Paulus een eschatologisch karakter, omdat de Geest, die haar bewerkt, de gave van de eindtijd is (zie Versteeg 1969). De indicatieven bij Paulus blijven de imperatieven insluiten.

Het ‘Niet dat ik het al verkregen heb of al volmaakt ben, maar ik jaag ernaar om het ook te grijpen’(Fil 3:12), kreeg bij hem nieuwe klank. Paulus tekent het christelijke leven als strijd, als militia christiana (Gal 5:13–26). Ik ben nog niet volmaakt zegt Paulus, maar ik jaag naar het doel. Nooit hier volkomen. Christus en Zijn verlossingswerk, dat is volkomen! Op soms bijna hymnische wijze kan Kohlbrügge dit verkondigen.

Heiliging, heiliger worden? De weg loopt omgekeerd. De gelovige wordt niet heiliger, maar steeds zondiger in eigen oog. Prediking die er op gericht was het wankelend hart te hechten aan Hem, Die de Getrouwe is. Ons geloof, ons vasthouden, ons blijven bij het Woord is geen prestatie en product van de heiligen, maar is de onverdiende gratie die naar hen toekomt uit Hem, Die de hele zaligheid bewerkt. De sterke aandacht bij Kohlbrügge in de preken over de opstanding: Christus is opgestaan en heeft voor ons de levendmakende Geest verworven, is een stuk theologie dat onder de ethici wat in de vergetelheid geraakte (cf. Kohlbrügge 1941:107).

Wij nemen Kohlbrügge in bescherming tegen de kritiek dat hij de heiliging verwaarloosde, anders gezegd: de christelijke ethiek zou bij hem te kort komen. Wel zijn aan deze wat tijdloze preken grenzen gesteld. Het gaat om het individualisme dat overal naar voren komt. De ethiek van het individu staat meer prominent op de voorgrond dan de sociaale ethiek. Maar het is niet zo, dat men in het Wuppertal geen sociale verantwoordelijkheid heeft gehad. De vele mooie voorbeelden van praktisch hulpverlening weerleggen dat. In Bethel bij Bielefeld waren de inrichtingen van Bodelschwing, deze leefden veelal van de gaven uit het Wuppertal; en denk ook aan het Diakonie Systeem in Elberfeld zelf, op initiatief van de Reformierte Gemeinde. Persoonlijk hebben Krummacher en Kohlbrügge heel veel mensen praktisch geholpen. Maar zij bleven kinderen van de 19e eeuw. Thema’s als: Christus en mij; Christus en mijn rechtvaardigmaking; Christus en mijn heiligmaking, worden: Christus in mijn plaats; Christus voor mij, alles Christus. Zij hebben minder gevraagd naar Christus en Zijn kerk; Christus als Heere van de toekomst en hoop voor de wereld.

De gidsfunctie die de predikers hierin zouden moeten hebben is niet tot volle bloei gekomen (zie Krummacher 1935:266). Ze liepen in hun preken maar één paadje af en hebben niet de volle scopus van Paulus in het oog gehad. Zo zij al antwoorden gaven, dan waren die uitsluitend gericht op het diaconaat met alle daarbij komende edele motieven en goede bedoelingen, maar tegelijk ook met haar grenzen. In de concrete levensverhoudingen reduceerden zij het breken met de macht van de zonde meestal tot de individuele ascetische moraal. Typisch piëtisch wezen zij de onschuldige vreugden in het leven af en een wettische onderstroom bleef aanwezig in de preken. Het preken tegen brandewijn, dronkenschap, de verpaupering, de prostitutie en de uitbuiting van de werknemers door fabrieksdirekteuren, voorkwam niet dat dit alles toch het leven bleef bepalen, omdat deze verkondiging theologisch te ‘kortademig’ was.

Dag in dag uit zonder een vakantie de zieldodendede arbeid in de fabriek, slecht betaald, met de nek aangekeken volk, door voortdurende ophitsing verbitterd, innerlijk verarmt, terwijl een doorgaans armzalig blad van de partij hun enige geestelijke voedsel was. (Busch 1926:103,105, [citaat weergegeven in eigen vertaling]).

Hier greep het socialisme breed om zich heen en werd het Wuppertal de bakermat van de Nationaal Socialistische Beweging en vormde mede daardoor een platform en voedingsbodem voor het Nazi-regime tussen 1930–1945.

Hier trof de kerk de ‘vermoeiden en beladenen’, die een hemelse toekomst in de verkondiging voor ogen werd gesteld, maar zelf geen direkt antwoord had vanuit de verkondiging op de voortdurende sociale nood.

De predikers waren kinderen van hun tijd en dat heeft zeker hun prediking gekleurd. Anderen hebben meer de zonden en de sociale misstanden benoemd en aangepakt in de verkondiging. De Innere Mission van Wichern werd door Krummacher en Kohlbrügge ook gedaan, maar dan in de zin van: Innere Mission [binnenste missie] in eigen hart. Maar voor Wichern was prediking, zending en evangelisatie als een vogel, die geen kooi kan verdragen.

Als goed piëtistisch zochten Krummacher en Kohlbrügge de oorzaak van de misstanden in de eerste plaats in de mensen en niet in de structuren. In de preken, zo hebben wij gezien, komt herhaaldelijk de strijd tegen wat in de Bijbel heet ‘de wortel van alle kwaad’ en ‘afgoderij’; namelijk de hebzucht. De mensonwaardige levensomstandigheden van een groot deel van de bevolking komen uit dezelfde wortel voort. Maar men bleef in het conservatieve schema, te nationalistisch en te tijdgebonden.

Het is niet direkt tot een getuigenis gekomen, maar is bij het redden gebleven. Het werk was curatief werk, niet preventief. In de hoogspanning van het geloof kwam het ‘gewone’ leven van huwelijk, gezin, beroep, werk en politiek makkelijk in de schaduw (zie De Quervain 1946) .³² Volgens Beyreuther is het piëtisme de laatste grote en echte, ‘zeugenfreudige Bewegung der Kirchengeschichte’ geweest, die de protentantse kerk in beweging heeft kunnen brengen (in Beyrether 1980:8). Dat de Wuppertaler predikers binnen deze beweging hun partij krachtig hebben meegespeeld, is ons niet ontgaan; beweging bewaart de kerk voor routine en conventie. Maar ook is ons niet ontgaan, dat deze predikers niet de exclusieve hermeneutische sleutel hadden voor het verstaan van heel het evangelie.

Woord verkondiging omspant in alle dimensies de wereld en de werkelijkheid, en ook de mens die daarin leeft, zien wij in het licht van de gekruisigde en opgestane Christus. Jezus is Here, ook van de wereld en van ons leven. De verkondiging in het Wuppertal was zo sterk op het innerlijk van de mens gericht, dat ze de betrekking op de wereld verloor. Voor de gelovigen is ‘wereld’ zo geworden tot een synoniem voor de niet-wedergeboren, natuurlijke, niet-geheiligde toestand van de mens. Voor Kohlbrügge wordt het leven hier op aarde als een leven in een ‘Jammerthal’ (jammerdal), omdat de christen telkens door ‘de dwaze wereld’ belaagd wordt. In het Wuppertal hechtte men sterk aan het ‘Zo spreekt de Here’, maar de concrete situatie werd niet geplaatst in het licht van de Schrift, en zodoende is deze prediking niet altijd de volle weerslag van wat Bijbelse verkondiging wil zijn. De profeten in het Oude Testament hebben wantoestanden in de samenleving niet gesanctioneerd. Uit vrees voor al te veel menselijk activisme is het ethisch element, zo niet geheel genegeerd, dan wel sterk begrensd. Voor hen was het God alleen die de mens leidt uit zijn geestelijke en sociale onmacht, zodra de mens Hem in Zijn soevereiniteit erkent. De heilige is die mens die zich voor God verootmoedigt. Vandaar dat in het Wuppertal breeduit gesproken werd over de zwakheid van de mens, maar nog dringender over de barmhartigheid van God in Christus Jezus.

In onze hoog geindustrialiseerde samenleving staan arbeidsomstandigheden in veel landen onder druk en vindt uitbuiting, kinderarbeid, onrust vanwege werkeloosheid etc. nog steeds – ook in zogenaamde christelijke landen - op grote schaal plaats. Het heldere getuigenis van het Evangelie dient door de christelijke kerken in de samenleving uitgedragen en gehoord te worden. Het luisteren naar, en het doen van de inzettingen van God is tot zegen voor de christelijke gemeente en voor de samenleving.

Barth, K., 1981, Die protestantische Theologie im 19, Jahrhundert, 5e dr., Theol. Verlag, Zürich.

Benrath, G.A., 2000, ‘Die Erweckung innerhalb der deutschen Landeskirchen’, in U.Gäbler e.a. (Hrsg.), Geschichte des Pietismus, deel III, bl. 184–271, Vandenhoeck & Ruprecht, Göttingen.

Beyreuther, E., 1980, Frömmigkeit und Theologie, Olms Verlag, Hildesheim.

Bräm, A., 1859, Israels Wanderung von Gosen bis zum Sinai, Publisher ,Elberfeld.

Busch, W., 1926, Pfarrer dr. Wilhelm Busch, Sein Leben und Wirken, Verlag Überreich, Hamburg.

De Quervain, A., 1946, Die Heiligung, Ethik, 1e Teil, 2e Aufl., Evang, Zurich.

Gäbler, U., 1991, Auferstehungszeit’, Erweckungsprediger des 19, Jahrhunderts, Verlag C.H. Beck, München.

Gäbler, U., 2000, e.a., Der Pietismus im neunzehnten und zwanzigsten Jahrhundert, Band III/ Geschichte des Pietismus, Vandenhoeck & Ruprecht, Göttingen.

Grafe, H., 1965, Die volkstümliche Predigt des Ludwig Harms, Vandenhoeck & Rupprecht, Göttingen.

Herberts, H., z.j., Alles ist Kirche und Handel … Wissenschaft und Gesellschaft des Wuppertals im Vormärz und in der Revolution 1848/49, n.p., Wuppertal.

Hermand, J., 1967, Der Deutsche Vormärz, Texte und Dokumente, Publisher, Stuttgart.

Knapp, A., 1872, Leben von Ludwig Hofacker, 4e ed., n.p., Heidelberg.

Kohlbrügge, F., 1840, Het zevende Kapittel van den Brief van Paulus aan de Romeinen, uit het hoogduits vertaald door E. van Heumen, n.p., Amsterdam.

Kohlbrügge, H.F., 1851, Vragen en Antwoorden tot opheldering en bevestiging van den Heidelberschen Catechismus, Uitg. Melder, Utrecht.

Kohlbrügge, H.F., 1855, Drei Gastpredigten, 3e Aufl., Verlag Niederländisch Reformierten Gemeine, Elberfeld.

Kohlbrügge, H.F., 1884, ‘Aus tiefer Not’, Vierzehn Predigten über den hundertachtzehnten Psalm, Verlag Niederländisch Reform–Gemeine, Elberfeld.

Kohlbrügge, H.F., 1887/1894, Licht und Recht, Predigten, Heft I–XII, 2 delen, Kaufmann, Elberfeld.

Kohlbrügge, H.F., 1903, Die Lehre des Heils, Verlag Niederländische Reformierte Gemeine, Elberfeld.

Kohlbrügge, H.F., 1941, De eenvoudige Heidelberger, Callenbach, Nijkerk.

Kohlbrügge, H.F., 1960, Das siebte Kapitel des Römerbriefes, Heft 28 der Biblische Studien, Neukircher verlag, Mörs.

Kohlbrügge, H.F., 1993, O God, wees mij genadig, De Groot, Goudriaan-Kampen.

Kommers, J., 2005, ‘Ontwaakt, Gij die slaapt!’, Uitg. Groen, Heerenveen.

Kreck, W., 1936, Die Lehre von der Heiligung bei H.F. Kohlbrügge, Kaiser Verlag, München.

Kreck, W., 1982, Reformierte Kirchenzeitung, 122 Jg., 15 Sept. 234.

G.D. Krummacher, 1836, Preek uit Romeinen 10:4 ‘Christus ist des Gesetzes Ende, wer an den glaubt, der ist gerecht’, 3–12, citaat 12, Hauspostille, Meurs.

Krummacher, G.D., 1879, Die Wanderungen Israels durch die Wüste nach Kanaan, Hassel Verlag, Köln.

Krummacher, G.D., 1936, Wahtheit zur Gottseligkeit, Eine Sammlung Predigten für alle Sonn-und Festage, Hauspostille, Meurs.

Krummacher, Fr.W., 1935, Gottfried Daniel Krummacher und die niederrheinische Erweckungs-bewegung zu Anfang des 19, Jahrhunderts, Verlag W. de Gruyter & Co., Berlin-Leipzig.

Kuccynski, J., 1967, Das Entstehen der Arbeitersklasse, n.p., München.

Lohbeck, E., 1989, Andreas Bräm – ein Wegbereiter der Diakonie im Rheinland und Gründer des Neukirchener Erziehungsvereins, 94, SVRK, Neukirchener Verlag, Neukirchen-Vluyn.

Moltmann-Wendel, E., 1957, Theologie und Kirche bei Hermann Friedrich Kohlbrügge, Chr. Kaiser Verlag, München.

Peschke, E., 1964/1966, Studien zur Theologie August Hermann Francke’s, I en II, n.p., Berlin.

Przybylski, L., 1977, Die Kirche am Kolk, Die Geschichte der evangelisch-lutherischen Gemeinde Elberfeld, Brockhaus Verlag, Wuppertal.

Schütz, W., 1972, Geschichte der christlichen Predigt, Walter de Gruyter, Berlin/New York.

Schmitt, 1972, Pietismus, n.p., Stuttgart.

Tholuck, F.A., 1823, Die Lehre von der Sünde und vom Versöhner, n.p., Hamburg.

Van Lonkhuyzen, J., 1905, Hermann Friedrich Kohlbrügge en zijn prediking, VU Amsterdam, Wageningen.

Vlasblom, J.K., 2005, Kohlbrugge en Westendorp, Een levenslange vriendschap, Boekencentrum, Zoetermeer.

Versteeg, J.P., 1969, Het heden van de toekomst, n.p., Kampen.

Wichern, J.H., 1848, Die Revolution und die Innere Mission, Sammliche Werke, n.p., n.p.